Redactievoorzitter Martine van Dongen-Boomsma stond met haar mond vol tanden toen haar kind een vraag stelde waar – dat kan niet anders – het nodige denkwerk aan vooraf was gegaan. De rijkdom van taal en van praten met kinderen: bij de onderwerpen in dit nummer zullen veel lezers voorbeelden uit hun directe omgeving herkennen.
Lees het hele artikel gratisBij agressief en antisociaal gedrag worden morele waarden met de voeten getreden. Het is merkwaardig dat moraliteit in de cognitieve gedragsthe- rapie van kinderen en jongeren met agressief en antisociaal gedrag weinig aandacht krijgt. Dit is ook het geval bij empathie: geraakt worden door het gevoel van een andere persoon. In dit artikel worden moraliteit en empathie als thema’s geïntegreerd in een model van sociale probleemoplossing. Eerst worden morele onderwerpen en empathie vanuit ontwikkelingspsycholo- gisch en beeldvormend hersenonderzoek besproken. Vervolgens worden deze onderwerpen, in samenhang met sociale probleemoplossing, gepre- senteerd in de vorm van een tekst die psychotherapeuten kunnen gebruiken tijdens groepssessies of individuele sessies met kinderen en jongeren. Door moraliteit en empathie te integreren met het sociale denken, voelen en ge- drag komt de functionele betekenis van moraliteit en empathie helder uitde verf. Dit kan helpen bij het praten met kinderen en jongeren over morele onderwerpen en empathie.
Trefwoorden: moraliteit, empathie, agressief gedrag, antisociaal gedrag, sociale cognities, sociale probleemoplossing.
Het Tijdschrift Kinder- & Jeugdpsychotherapie is gratis voor leden, niet-leden kunnen een enkele editie kopen voor € 17,- plus verzendkosten.
N.B. Sinds 2024 wordt het tijdschrift uitgegeven door Boom Uitgevers. Nummers vanaf 2024 kunnen worden besteld via medisch@boom.nl
Bestel - of - Log inIs de dood ook dood?
Redactievoorzitter Martine van Dongen-Boomsma stond met haar mond vol tanden toen haar kind een vraag stelde waar – dat kan niet anders – het nodige denkwerk aan vooraf was gegaan. De rijkdom van taal en van praten met kinderen: bij de onderwerpen in dit nummer zullen veel lezers voorbeelden uit hun directe omgeving herkennen.
Verscheiden en relevant
Het themanummer praten met kinderen bevat een verscheidenheid aan relevante bijdragen voor de klinische praktijk van de kinder- en jeugdpsychotherapie. Professor Walter Matthys zet ze als gastredacteur op een rij.
Luisteren
De Stichting Wesp luisterde naar tienduizenden jongeren die te maken kregen met jeugdzorg en ggz. De interviews werden gedocumenteerd en geanalyseerd. Wat opvalt: de afstand tussen hulvrager en hulpgever. Fragmenten uit deze database en een gesprek erover met Wesp-oprichter Jorien Meerdink.
In gesprek over moraliteit en empathie
Hoe maken we moraliteit en empathie bespreekbaar met kinderen en jongeren met agressief en antisociaal gedrag? Professor Walter Matthys onderbouwt dat integreren van deze thema’s met het sociale denken, voelen en gedrag behulpzaam kan zijn.
Kinderen die niet durven praten
Een kind kán wel praten, maar doet het niet. Het heeft mogelijk selectief mutisme. Professor Maretha de Jonge praat met deze kinderen. Actuele onderzoeksbevindingen en implicaties voor de praktijk van diagnostiek en behandeling.
Vroege voorspellers
Taal. Belangrijk voor de ontwikkeling van kinderen, en een dagelijks instrument van psychotherapeuten. Fascinerend is hoe vroeg jonge kinderen al kunnen voorspellen wanneer het hun beurt is om te spreken. En als het daaraan schort, kan het weleens duiden op een taalontwikkelingsprobleem. Professor Paula Fikkert maakt duidelijk hoe dit werkt en geeft voorbeelden uit de praktijk.
Achterwerk in de kast
Kinderen aan het woord op televisie: het begon in 1981 met ‘Achterwerk in de kast’. De maker, Burny Bos, raakte de juiste snaar bij heel veel kinderen in legendarische tv-programma’s, films en kinderboeken. Een interview over zijn geheim.
Actief luisteren: de gordonmethode
Jan Dirk van Abshoven geeft gordontrainingen en legt uit hoe ouders de ‘redelijkheidsfuik’ kunnen inzwemmen. In de communicatie tussen ouders en hun kinderen acht hij oprechtheid, congruentie, empathie en acceptatie van essentieel belang.
Disclosure bij internaliserende problemen
Hulp bij het delen van internaliserende problemen met anderen is belangrijk voor kinderen en hun schoolloopbaan. Anke de Boer, Sanne Kuijper en Elianne Zijlstra leggen uit waarom, en de stad Groningen laat zien hoe je deze kinderen kunt ondersteunen.
Een kinderinterview bij echtscheiding
De uitspraak van de rechter bij een echtscheiding kan een sleutelmoment zijn in het leven van een kind. Om de belangen van het kind beter te beoordelen, stelt Marga Akkerman het ‘kinderinterview’ voor. Niet door de rechter, maar door een psychotherapeut.
De durf om door te vragen
De wil om te weten en de durf om door te vragen zijn onmisbaar om met kinderen en jongeren te kunnen praten over seksueel misbruik. Net als kennis van zaken. Harriet Hofstede zet uiteen hoe het werkt en geeft praktische tips.
Online hulp als je niemand vertrouwt
Jongeren met bijvoorbeeld depressieve en angstklachten die geen hulp zoeken, omdat ze die niet vertrouwen, kunnen anoniem terecht bij PratenOnline. Een beknopte beschrijving van het hulpaanbod en de achtergrond ervan door Lucy Stut en Henk Linse.
Bram (8) praat over zijn mishandeling
Een therapeut die de touwtjes in handen neemt en oprechte interesse toont, heeft kans op een goed gesprek over geweld in huis en kindermishandeling. Aan de hand van de casus over Bram vertelt Margreet Timmer hoe je zo’n gesprek voert.
Praatplaat bij traumabehandeling
De gevisualiseerde metafoor van een landschap in een onherbergzaam gebied – een praatplaat – blijkt een goed hulpmiddel te zijn om uitleg te geven aan kinderen en jongeren over trauma en behandeling. Een concept van Judith de Vroomen, Hilde Kuijs-Hoefnagels en Michel van den Bogaard.
Boekbesprekingen
- Creatief communiceren met kinderen en jongeren. Een ‘inspiratieboek’.
- ‘Ik wil je iets vertellen’: prentenboek dat kinderen stimuleert om over nare ervaringen te vertellen.
- ‘Praten doe je met z’n tweeën’, een praktische handleiding voor ouders en andere opvoeders van jonge
kinderen met een vertraagde taalontwikkeling.
- De kromspraak moet uit het echtscheidingsproces en de rechtspraak erin.
Aanbevolen
- Preventieprogramma ‘Praten met kinderen’.
- Taarten van Babel: het ‘volwassen gesprek met kinderen’ krijgt een vervolg op de VPRO-televisie.
Redactievoorzitter Martine van Dongen-Boomsma stond met haar mond vol tanden toen haar kind een vraag stelde waar – dat kan niet anders – het nodige denkwerk aan vooraf was gegaan. De rijkdom van taal en van praten met kinderen: bij de onderwerpen in dit nummer zullen veel lezers voorbeelden uit hun directe omgeving herkennen.
Lees het hele artikel gratisDe Stichting Wesp is professioneel luisteraar, net zoals iedere psychotherapeut. Luisteren is immers cruciaal voor wie met kinderen en jongeren wil praten. In de afgelopen jaren organiseerde deze stichting tienduizenden vraaggesprekken met jongeren die te maken kregen met jeugdzorg en geestelijke gezondheidszorg. Men documenteerde de inhoud van de interviews, zodat analyse mogelijk werd. In dit artikel een interview met oprichter en constante factor van Wesp, Jorien Meerdink, over de zorgsector en over de afstand tussen hulpvrager en hulpgever. Een reeks door haar geselecteerde uitspraken van jongeren uit de Wesp-database illustreren Meerdinks uitspraken.
Bij agressief en antisociaal gedrag worden morele waarden met de voeten getreden. Het is merkwaardig dat moraliteit in de cognitieve gedragsthe- rapie van kinderen en jongeren met agressief en antisociaal gedrag weinig aandacht krijgt. Dit is ook het geval bij empathie: geraakt worden door het gevoel van een andere persoon. In dit artikel worden moraliteit en empathie als thema’s geïntegreerd in een model van sociale probleemoplossing. Eerst worden morele onderwerpen en empathie vanuit ontwikkelingspsycholo- gisch en beeldvormend hersenonderzoek besproken. Vervolgens worden deze onderwerpen, in samenhang met sociale probleemoplossing, gepre- senteerd in de vorm van een tekst die psychotherapeuten kunnen gebruiken tijdens groepssessies of individuele sessies met kinderen en jongeren. Door moraliteit en empathie te integreren met het sociale denken, voelen en ge- drag komt de functionele betekenis van moraliteit en empathie helder uitde verf. Dit kan helpen bij het praten met kinderen en jongeren over morele onderwerpen en empathie.
Trefwoorden: moraliteit, empathie, agressief gedrag, antisociaal gedrag, sociale cognities, sociale probleemoplossing.
Een kind dat zwijgt in bepaalde sociale situaties waarin spreken belangrijk is, maar wel kan spreken, heeft mogelijk selectief mutisme. Dit artikel geeft een overzicht van de meest actuele onderzoeksbevindingen, en belicht belangrijke aspecten van diagnostiek, gevolgd door de implicaties voor de praktijk van diagnostiek en behandeling.
Trefwoorden: selectief mutisme, autismespectrumstoornis, angststoornis, ont- wikkelingsstoornis.
Dit artikel maakt duidelijk hoe complex, en hoe belangrijk taal is. Als instru- ment in de behandelkamer van de psychotherapeut, en vooral voor de ontwikkeling van kinderen. Verrassend is hoeveel baby’s al ‘weten’, hoe luistervaardig ze zijn en hoe snel ze leren. Bij dat laatste spelen ouders een rol van betekenis, met name door interactie aan te bieden.
Jonge kinderen blijken al bliksemsnel te kunnen reageren in een dialoog; ze voorspellen als het ware op welk moment een antwoord op zijn plaats is en hebben dan (een deel van) het antwoord al klaar. Volgens de auteurs is dit een essentiële vaardigheid. Kinderen met een taalontwikkelingsstoornis (TOS) zijn vermoedelijk minder bedreven in deze ‘beurtwisselingen’. In zo’n geval kunnen ouders en professionals helpen bij het versnellen van voorspellen. Praktijkvoorbeelden en onderzoek illustreren dit.
Trefwoorden: taalontwikkeling, taalontwikkelingsstoornis, interactie en dialoog.
Bernard Gerrit Bos werd bij zijn geboorte ‘Burny’ genoemd. “Een kleine verzetsdaad van mijn ouders, toen de bevrijding ophanden was.” Hij werd bekend van zijn films, radio- en televisieprogramma’s die hij zelf maakte of – als omroepbaas – liet maken. Hij schreef tientallen kinderboeken, maakte filmbewerkingen van Annie M.G. Schmidts boeken en won prijzen in alle categorieën die hij betrad, van de Zilveren Reissmicrofoon (oeuvreprijs) tot Zilveren Nipkovschijf, Gouden Kalveren, de Jantje Betonprijs, Omroep- man van het jaar 1998, de Prijs van de Nederlandse filmkritiek, een Emmy Award en een reeks andere buitenlandse onderscheidingen. Een kleine greep uit de onafzienbaar lange lijst met zijn werk: Ko de Boswachtershow, Radio Lawaaipapegaai en Studio Lawaaipapegaai, Theo en Thea, Achter- werk in de kast, Abeltje, Otje, Ot Jan Dikkie!, Knofje, Buurman Bolle, Het Zakmes, Ibbeltje, Ja zuster, nee zuster, enzovoort.
Hij schreef geschiedenis met werk voor kinderen. In 2022 was hij eregast op het Cinekid Festival waar zijn oeuvre nog eens in het zonnetje werd gezet. Bos werkt momenteel aan twee speelfilms over de rode kater Dikkie Dik. Bos bewerkte de korte Dikkie-Dikverhaaltjes van Jet Boeke en Arthur van Norden tot twee lange verhalen om te verfilmen. De films kunnen in het voor- en najaar van 2024 in de bioscoop worden verwacht.
Publiciteit over Burny Bos loopt gewoonlijk over van succesverhalen, applaus en waardering. Terecht. Of het gaat over de zorgen om zijn ziekte; hij liep mesothelioom (asbestkanker) op die hij ten tijde van dit interview nog goed onder controle had dankzij immunotherapie.
Veel minder is bekend over hoe hij het voor elkaar kreeg om creatief kampioen in de kinderwereld te worden, wat hij precies doet om al die kinderen zo te boeien, en welke persoonlijkheid er schuilgaat achter zijn kattenkwaad, humor en opstandigheid. Waar komt het allemaal vandaan? Wat is zijn geheim? Een interview over de persoon Burny Bos, speciaal voor psycho-therapeuten. Over zijn jeugd en zijn trauma’s, zijn onbevangenheid en het schijnbare gemak waarmee hij de juiste snaar raakt.
Trefwoorden: onbevangenheid, kinderboeken, -radio, -televisie, -film, trauma, opvoeding, onderwijs.
Actief luisteren, een cruciale vaardigheid in de opvoedingsmethode van Tho- mas Gordon, staat centraal in dit artikel van Jan Dirk van Abshoven. Als gecertificeerd gordontrainer deelt hij zijn ervaring en legt hij uit wat ouders kunnen leren over actief luisteren tijdens de gordoncursus ‘Effectief Ouder- schap’, en welke voordelen het biedt.
Actief luisteren draait om het oprecht accepteren van de gevoelens van ande- ren. Ouders raken vaak verstrikt in wat Van Abshoven de ‘redelijkheids- fuik’ noemt. Ze benadrukken hun eigen redelijkheid en bestempelen het gedrag of de gevoelens van hun kind als onredelijk. Het tekort aan empa- thie en begrip leidt geregeld tot wederzijdse frustratie en miscommunicatie, wat niet zelden resulteert in een negatief zelfbeeld bij kinderen.
De auteur maakt gebruik van de metafoor van een ‘spandoek’ om de impliciete boodschappen weer te geven die ouders uitzenden. Ouders zijn zich vaak niet bewust van de kracht van deze boodschappen, die sterker overkomen dan hun woorden. Actief luisteren vereist dat ouders zich bewust worden van de boodschappen die op hun ‘spandoek’ staan en dat ze ervoor zorgen dat ze geen negatieve oordelen of veroordelingen uitstralen.
In de cursus leren ouders dat gevoelens er gewoon zijn en dat ze niet goed of fout zijn. Ze moeten leren om hun eigen gevoelens te scheiden van die van hun kinderen. Tonen van oprechte empathie is essentieel voor effectieve communicatie. De cursus biedt uitgebreide oefeningen om het vermogen te versterken om zich in de positie van het kind te verplaatsen en zich in de gevoelens van het kind in te leven.
Een ander fenomeen dat de auteur aankaart, is dat van ‘probleemkaping’. Ou- ders kapen als het ware het probleem van hun kind wanneer ze de gevolgen voor henzelf of hun eigen gevoelens belangrijker vinden dan die van hun kinderen. Dit kan leiden tot escalatie en gebrek aan begrip tussen ouders en kinderen, met een negatieve invloed op de vertrouwensband als gevolg.
Van Abshoven benadrukt het belang van actief luisteren – met componenten als congruentie, empathie en acceptatie – in de communicatie tussen ouder en kind. Het vermijden van communicatieblokkades en het respecteren van gevoelens zijn essentieel om een gezonde en begripvolle relatie op te bou- wen.
Trefwoorden: actief luisteren, empatisch luisteren, gordonmethode, communi- catie.
Een aanzienlijke groep leerlingen in het voortgezet onderwijs heeft te kampen met internaliserende problematiek. Om ervoor te zorgen dat deze leerlingen hun schoolgang behouden, is het belangrijk dat zij tijdig hulp zoeken, om zo hun problemen te kunnen delen met anderen (disclosure). Bij het zoeken naar hulp kunnen verschillende factoren bevorderend of juist belemme- rend zijn. In dit artikel gaan we eerst in op het belang van disclosure en de factoren die dit bevorderen en belemmeren. Vervolgens kijken we naar de onderwijspraktijk, en zoomen we in op de ondersteuning die de stad Gro- ningen aanbiedt aan leerlingen met internaliserende problematiek in het voortgezet onderwijs. We gaan hierbij in op de ervaringen van leerlingen. In de slotbeschouwing integreren we beide onderdelen en gaan we in op de factoren die in beide delen naar voren zijn gekomen.
Trefwoorden: internaliserende problematiek, leerlingen, luisteren, disclosure, voortgezet onderwijs, passend onderwijs.
Dit artikel beoogt vanuit ontwikkelingspsychologische en psychotherapeuti- sche kennis en ervaring bij te dragen aan de verbetering van de beoordeling van de belangen van kinderen van twaalf jaar en ouder, bij rechtszaken vanwege echtscheidingsproblematiek. De bedoeling is dat het ontwikke- lingsperspectief van een puber of adolescent daardoor de nodige aandacht krijgt bij de beslissing van de rechter. De nationale, wettelijke kaders en het Internationale Verdrag inzake de Rechten van het Kind (IVRK) vormen het juridische kader (www.kinderrechten.nl).
De auteur stelt voor om het wettelijk verplichte kinderverhoor (een gesprek van tien minuten van de rechter met het kind) te vervangen door een kin- derinterview: een uitvoerig gesprek van een kinder- en jeugdpsychothera- peut met de jeugdige over zijn gezin in verleden, heden en toekomst. Met deze informatie kan de rechtspraak een gefundeerd antwoord vinden op de vraag: Waar is dit kind het meest bij gebaat? De auteur beschrijft de alter- natieve gang van zaken.
De rechter heeft als taak de rechten van het kind te bewaken, onder meer door te zorgen dat het kind wordt gehoord. De bewaking van de rechten van het kind zijn waarschijnlijk pas goed geborgd als een kinder- en jeugdpsycho- therapeut dit gesprek voert en daarover rapporteert; kennis van de ontwik- kelingspsychologie en gespecialiseerde gesprekstechnische vaardigheden op dat niveau zijn vereist, ook al omdat het hier per definitie gaat om een sleutelmoment in het leven van het kind. Zo’n gesprek kan immers relevan- te, persoonlijke informatie over het kind opleveren die van belang is voor zijn ontwikkeling en daarmee voor de beslissing van de rechtbank – en wellicht nuttiger informatie dan een tienminutengesprek met een jurist.
Om het kind een leeftijdsadequate stem te geven, kan de focus van de rechter beter liggen op beantwoording van de vraag: Waarbij is de ontwikkeling van dit kind het meest gebaat?, in plaats van: Welke ouder heeft gelijk?
Argumenten om een kind niet, of minder te betrekken bij een rechtszaak wor- den door wetenschappelijk onderzoek niet ondersteund (Wiewauters & Emmery, 2017).
Trefwoorden: participatierecht van kinderen, kinderverhoor, kinderinterview, echtscheiding, familierecht.
Wie in gesprek gaat met kinderen en jongeren bij vermoedens van seksueel misbruik, dient zich eerst af te vragen: ‘Wil ik het weten, wil ik het echt weten en tot in welke details?’
Wie in gesprek wil gaan met een kind tussen vier en twaalf heeft nog een an- dere hobbel om te nemen: ‘Hoe praat je met kinderen op die leeftijd, hoe weet ik straks wat een feit is en wat misschien een product is van magisch denken of wensdenken? Hoe houd ik rekening met het feit dat kinderen misschien moeilijk woorden kunnen vinden voor een seksuele ervaring die ze niet kunnen plaatsen, omdat ze op een leeftijd en ontwikkelingsniveau zitten waar het niet de bedoeling is om zulke ervaringen te hebben?’
Ook staat de wil om te weten extra onder druk, omdat je bij kinderen nog ster- ker het gevoel hebt: ‘Dit seksueel misbruik kan en mag niet waar zijn’ en de begrijpelijke menselijke hoop dat het wel meevalt.
De auteur geeft tips aan therapeuten die praten met kinderen bij vermoedens van seksueel misbruik, zoals:
- Als je er niet naar vraagt, hoor je het niet.
- Hoe concreter hoe beter.
- Laat zien wat je weet of meent te weten.
- Ga na bij het kind of het klopt.
- Uitvragen van een risicofactor mag.
- Draai er niet omheen. Wees zichtbaar.
- Een kind gaat meer vertellen als de paaltjes voor het gesprek helder geslagen zijn.
Trefwoorden: seksueel misbruik, praten met jeugdige slachtoffers.
PratenOnline biedt anonieme online therapie, onder anderen aan jongeren met depressieve en angstklachten die nergens anders hulp zoeken, omdat ze die niet vertrouwen. Dit artikel bevat een korte beschrijving van het hulpaan- bod en de achtergrond daarvan, en van enkele ervaringen van cliënten en therapeuten.
Trefwoorden: e-health, online therapie, Oplossingsgerichte therapie (OT), de- pressie, angst, zorgmijding.
Aan de hand van de casus over Bram zie je hoe een professional een gesprek kan voeren met een kind over kindermishandeling. Een goede voorberei- ding van het gesprek dat je met een kind hebt, is erg belangrijk. In dit arti- kel wordt beschreven welk doel het gesprek heeft en hoe je hierin tot een logische keuze komt. Als een professional met een kind praat over onvei- ligheid in de thuissituatie, is een goede afstemming met ouders en andere betrokkenen belangrijk. Tijdens het gesprek met het kind zet je vanaf het begin een sfeer neer die voor het kind ondersteunend is en het mogelijk maakt om te vertellen hoe het thuis gaat. Dat doe je onder andere door een directieve houding aan te nemen en oprecht nieuwsgierig te zijn. Wanneer het kind een onthulling doet en nieuwe informatie naar voren brengt, over- weeg dan zorgvuldig wat je vanuit jouw rol en taak wel of niet kunt doen.
Trefwoorden: kindermishandeling, huiselijk geweld, in gesprek met kinderen, veiligheidsplan, samenwerken.
Jeugdigen die ingrijpende gebeurtenissen meemaken, lopen een verhoogd risico op psychisch lijden. Wie meerdere (interpersoonlijke) traumatische ervaringen meemaakt, heeft een grote kans op complex trauma, com- plexe posttraumatische stressstoornis (PTSS) genoemd. Behalve met de PTSS-symptomen kampen deze jeugdigen met gevolgen die hun zelfbeeld, zelfvertrouwen en identiteitsontwikkeling negatief beïnvloeden. Vaak uit- mondend in een voortdurend gevoel van machteloosheid dat sommigen compenseren met een hoge mate van controlebehoefte, terwijl het bij anderen juist een verlammende werking heeft.
Deze gevolgen bij jeugdigen zorgen geregeld ook voor een impasse in het contact in de behandeling, waardoor de hulpverlener dikwijls parallelle machteloosheid gaat voelen. Hoe ga je ondanks deze verlammende werking toch het contact en het gesprek over moeilijke onderwerpen aan? De metafoor van een landschap in een onherbergzaam gebied blijkt bij de eerste praktijkervaringen een goed hulpmiddel te zijn om uitleg te geven aan kinderen en jongeren over trauma en behandeling. Dit traumalandschap, gevisualiseerd op een zogenoemde ‘praatplaat’, is tevens een middel om tijdens de behandeling te spreken over de dynamiek van het behandelingsproces. Het helpt de jeugdige om tot een gezonder en geïntegreerd zelfbeeld te komen.
Trefwoorden: traumabehandeling, complexe PTSS, praten met jeugdigen, praatplaat, metaforen, identiteitsontwikkeling.
Een prachtige uitnodiging om het gesprek aan te gaan
Hendriks, L., & Warhol, D. (2022). Ik wil je iets vertellen.
Uitgeverij Dolly Warhol. Hardcover, 40 pagina’s, € 15,99.
‘Praten doe je met z’n tweeën’ helpt ouders spraak-taalontwikkeling te stimuleren
Weitzman, E. (2020). Praten doe je met z’n tweeën.
SWP. Paperback, 188 pagina’s, € 44,00.
Kromspraak niet overal uitgebannen
Groenhuijsen, L. (2022). Rechtspraak – Kromspraak. Beslissen over kinderen na scheiding.
SWP. Paperback, 272 pagina’s, € 32,90.
Het Tijdschrift Kinder- & Jeugdpsychotherapie is gratis voor leden,
niet-leden kunnen een enkele editie kopen voor € 17,- plus verzendkosten.
N.B. Sinds 2024 wordt het tijdschrift uitgegeven door Boom Uitgevers. Nummers vanaf 2024 kunnen worden besteld via medisch@boom.nl
Bestel- of - Login