EMDR in de crisis van de scheiding

Inleiding

Vos & Donders (2008) beschrijven echtscheiding als een crisis die grofweg een jaar tot twee jaar duurt en die een zware wissel trekt op ouders en kinderen. Ouders zijn gestrest en kinderen worden geconfronteerd met hun spanningen en mentale afwezigheid. Zij beschrijven (p. 124) de schadelijke gevolgen van ruzie voor de kinderen op korte en lange termijn. Kinderen kunnen voor een of beide ouders gaan zorgen, en kunnen met internaliserende of externaliserende klachten reageren op het gevoelde gebrek aan veiligheid en de afwezigheid van het ‘kalme brein’( Struik, 2010) van hun overbelaste ouders.

     Ongeveer een vijfde van de kinderen van gescheiden ouders verliest uiteindelijk het contact met de uitwonende ouder en nog een kwart van de kinderen ervaart het contact met de ‘andere’ ouder als ronduit slecht. Een slechte zaak voor kinderen volgens gezinstherapeuten (Boszormenyi-Nagy & Spark,1984). Uit diverse onderzoeken komt naar voren dat zo’n 15% van de kinderen helemaal geen contact heeft met de uitwonende ouder, een kwart van de moeders vindt dat de kinderen de uitwonende vader te weinig zien, en dat zo’n 38% van de vaders ontevreden is met de omgangsregeling (Spruijt & Kormos, 2010). Kinderen van gescheiden ouders hebben statistisch een grotere kans op leer- en gedragsproblemen, delinquentie, verslaving, depressie en angst-stoornissen. Als ze later volwassen zijn, hebben ze meer moeite om zelf relaties aan te gaan en te behouden (Spruijt & Kormos, 2010).

     Niemand wenst zichzelf of de kinderen dit leed toe. En niemand neemt zich van te voren voor te blijven hangen in woede of slachtofferschap (Vos, 2008). Behandeling van een of beide ouders, waar EMDR in is opgenomen, tijdens de crisis van de scheiding kan dit proces positief beïnvloeden. Door de ouder te ondersteunen in het schok voor schok verwerken van de klassiek traumatische gebeurtenissen bij echtscheiding, kan deze met meer energie en rust (‘een kalm brein’) de kinderen helpen bij hún verwerking. Na een update van EMDR-onderzoek, een schets van de context van de scheiding en een uiteenzetting van de algemene aspecten van de behandeling met EMDR van een scheidende ouder, wordt in dit artikel de voorgestelde werkwijze geïllustreerd met een casus. Het bijzondere einde bestaat uit het commentaar van de cliënte.

 

EMDR

Bij EMDR wordt het werkgeheugen van de cliënt tegelijkertijd belast door het voor de geest halen van een doorgemaakte traumatische of schokkende gebeurtenis, waarin – in tegenstelling tot een herinnering – de cliënt zichzelf in deze voorstelling plaatst. Tegelijkertijd voert de cliënt een voldoende actieve taak uit, zoals het met de ogen volgen van een bewegend object (meestal de hand van de therapeut). Dit simultaan belasten van het werkgeheugen gebeurt volgens een specifiek protocol en kan door ervaren therapeuten op allerlei wijzen worden ingebed in bijvoorbeeld rescripting, cognitieve therapie, genogrammenwerk, of relatie- en gezinstherapie (Shapiro e.a., 2007). Op grond van de laatste onder-zoeken over trauma en de werking van EMDR (Engelhard e.a., 2010a; 2010b), kunnen we stellen dat:

* oogbewegingen kunnen zowel de helderheid en emotionaliteit van nare beelden uit het verleden verminderen, als verontrustende voorstellingen van nare gebeurtenissen in de toekomst;

* mensen met veel (neurotische) klachten hebben qua omvang van hun emotionele respons eenzelfde reactie op een zelfde trauma, maar deze reactie, die bovenop de al bestaande lijdensdruk komt, leidt door het stapeleffect sneller tot PTSS. Dit houdt in dat cliënten (ouders) die een achtergrond hebben van verwaarlozing, misbruik of (getuige zijn) van geweld of machteloosheid van ouders, in hun jeugd zogenaamde gezinstrauma’s hebben meegemaakt waarin zij geen steun ondervonden, en daardoor gevoeliger zijn voor het ontwikkelen van posttraumatische stress.

In de klinische praktijk blijkt dat het toepassen van EMDR bij de ouder om de opeenvolgende schokken en verwachtte moeilijke situaties te verwerken, hem of haar helpt om het stressniveau acceptabel te houden en daarmee voor zichzelf en de kinderen een veilige situatie te creëren, waarin hij of zij het kind ziet, aan-voelt, troost en steunt waar het nodig is. Ook blijkt de EMDR de-escalerend te werken in de interactie tussen de scheidende partners.

 

Context van de scheiding

Wanneer een kind een ernstig trauma meemaakt is de houding van de ouders erg belangrijk. De reacties en het begrip van het kind worden immers beïnvloed door de wijze waarop de ouders op de gebeurtenis reageren. Na een trauma hebben kinderen behoefte aan veiligheid en moeten ze hun ouders kunnen waarnemen als sterk en beschermend, als vermogend om met de effecten van het trauma om te gaan. Deze attitude is echter voor ouders niet evident en het is vaak nodig om als ouder zelf behandeling te ondergaan in het belang van het kind. EMDR is dan een zeer bruikbare manier om de verwerking van de scheiding door een ouder te versnellen en daarnaast ook nog in hoge mate buiten het gezichtsveld van de kinderen af te laten spelen.[1]

     Het verlies van liefde door de partner, agressie, het verdragen van contact tussen de kinderen en de nieuwe geliefde van de partner, en het verlies van vanzelfsprekende economische loyaliteit, naast zorg om de kinderen, zijn gevolgen die veel voorkomen en die behandeld kunnen worden met EMDR (of met exposure of schrijfopdrachten; Lange, 2006).

     Het is voor de kinderen van belang dat de ouder die de grootste zorg voor hen draagt, de achtergebleven ouder, volop beschikbaar is, omdat de kinderen in de scheiding zoveel zekerheden verliezen. Het gevaar bestaat anders dat het kind uit zelfbehoud voor de verslagen ouder gaat zorgen en geparentificeerd raakt (Aelen, 2008a).

     De therapeut doet een voorstel om EMDR toe te passen op bovengenoemde schokkende gebeurtenissen of toekomstige interacties die veel spanning geven. Door zich hierin directief maar met voldoende holding op te stellen, ontstaat er een vertrouwensrelatie vanaf de start van de behandeling. Tijdens EMDR ontbreekt iedere beïnvloeding over gevoelige issues, waardoor de cliënt maximaal zijn of haar eigen weg volgt, wat we de associatieketen noemen. De therapeut is getuige van de associatieketen, het komen en gaan van gevoelens, gedachten, lichamelijke sensaties, inzichten, en ten slotte afname van negatieve gevoelens en toename van rust. Hij kent dus de gevoelens en gedachtereeksen van de cliënt. Als er sprake is van negatieve kerncognities dan is het voor de therapeut van belang om deze te hebben leren kennen als resultaat van het maken van het genogram (Aelen, 2008b; Mooren & Stöfsel, 2011). De waarneming door de therapeut van deze negatieve kerncognities en het verflauwen van de geloofwaardigheid daarvan helpt om oplossingen te zien in de lijn van het denken van de cliënt. De cliënt op zijn of haar beurt oefent in het verdragen van heftige emoties en toont zichzelf dat heel goed te kunnen. Hierdoor ontstaat vertrouwen in de therapeut, in zichzelf en in het aan kunnen van de echtscheiding.

     Kerncognities als ‘ik doe er niet toe’, ‘ik moet het alleen doen’ en ‘ik kan het niet alleen’ kunnen getriggerd worden en indien nodig moeten deze dan toch bij de wortels, de veroorzakende levensgebeurtenissen, aangepakt worden met EMDR.

     Door de versnelde verwerking is de cliënt in staat oplossingsgericht te werken in plaats van te verzanden in depressie. Hierdoor is de cliënt in staat met meer energie de inspannende en emotioneel beladen zaken te regelen, zoals het huis opnieuw inrichten, leren opereren als alleenstaande ouder, omgaan met de gedragingen van de ex-schoonfamilie en last but not least de economische scheiding. De cliënt is ook eerder in staat zich te richten op een nieuwe liefde, die ook steunend kan zijn in moeilijke tijden.

 

Gracia

Gracia, veertig jaar, is als basisscholiere met haar ouders uit Spanje naar Nederland gekomen. Ze is violiste in een orkest en geeft daarnaast muziekles. Zij en haar man Sander, een geziene rijschoolhouder, komen bij de therapeut om te onderzoeken of hun huwelijk nog te redden is. Sander is tot over zijn oren verliefd op de nieuwe rijinstructrice, met wie hij dagelijks samenwerkt. Na een vruchteloos pogen een relatiebreuk te voorkomen, staat Gracia voor de taak het uiteenvallen van haar gezin te verwerken en de kinderen hier doorheen te loodsen. De drie kinderen van 3, 5 en 6 jaar wordt door beide ouders verteld dat papa het huis uitgaat. In eerste instantie wordt nog niet gesproken over papa’s nieuwe vriendin. Gracia is wanhopig, verdrietig en gespannen.

 

De eerste EMDR

Gracia ziet zichzelf in bed alle verschrikkelijke momenten opschrijven die zij meemaakt. Het gezin woont nog samen. Dit ‘plaatje’ (het beeld waarin ze zichzelf visualiseert in die situatie) geeft een spanning van 9 op de tienpuntsschaal. Zij is ervan overtuigd niet oké te zijn. Tijdens deze eerste EMDR gaat zij door alle pijn van het liefdesverlies, de pijn voor de kinderen, de angst de toekomst niet aan te kunnen, ze voelt hoe ze erin is getrapt, en heeft medelijden met haar man. Als de spanning nul is voelt ze zich volwaardig.

     Bij het verzilveren, het beschrijven of benoemen van de positieve effecten van de EMDR merkt ze dat ze rustiger is en minder wordt getriggerd door alles wat haar man zegt en doet. Als hij een week later zijn verhuizing naar zijn nieuwe huis aankondigt, wil Gracia werken aan goed gezamenlijk ouderschap.

 

De tweede EMDR

Gracia heeft haar man gesmeekt terug te komen. Zij ziet de wrok en haat in zijn gezicht. Dit ‘plaatje’ geeft maximale spanning en de overtuiging dat zij niet goed genoeg is. Gracia gaat door pijn, verdriet, boosheid en onmacht en het gevoel dat haar onrecht wordt aangedaan.

     In de verzilvering mailt Gracia hierop: ‘Verder heb ik weer het gevoel dat de sessie van afgelopen maandag effect heeft gehad. Het lijkt wel alsof Sander een beetje verder van me af is komen te staan. Het verdriet blijft, ik ben er misschien iets rustiger onder, heb weer een nieuwe stap gemaakt in mijn zaakjes op orde krijgen, heb de afgelopen dagen redelijk kunnen werken. Ik slaap nog steeds erg slecht, dat wel.”

     De therapeut vraagt Gracia wat haar helpt bij het zich beter voelen ondanks de pijn. ‘Muziek lijkt ook een terugkerend effect te zijn. Ik merk dat ik veel te lang te weinig naar (mijn eigen) muziek heb geluisterd. Zo erg zelfs dat ik niet eens meer weet welke muziek ik ook alweer opzette voor mezelf als ik behoefte had aan muziek.’

     Gracia initieert naar Sander het gesprek rond de kinderen en de afspraken hierover.

 

De derde EMDR

Er heeft zich een agressie-incident voorgedaan. Gracia is door haar man op de grond geworpen, bij de keel gegrepen en bedreigd. Ze kon zich nauwelijks bevrijden. Gracia ziet er erg tegenop hier een EMDR aan te wijden, maar doet het toch. In het plaatje waarin ze bij de keel wordt gegrepen, voelt ze zich uiterst kwetsbaar en de spanning is 10. De lichamelijke reacties tijdens de associatie-keten en de angst zijn sterk. Na de EMDR is ze uitgeput. Weer thuis is ze in staat de vele taken van herordening uit te voeren en sociale steun te vinden bij haar vrienden, en niet te vergeten: hard te huilen.

     Over de verzilvering schrijft ze: ‘Ik vind het dit keer erg lastig om aan te geven wat het effect is. Wat ik in ieder geval gemerkt heb is dat ik na de sessie enorm hoofdpijn heb gehad en erg moe was. Veel meer dan de andere keren. En zo terugkijkend is die moeheid eigenlijk niet weggegaan. Ik voel me de afgelopen weken uitgeput. ik slaap wel weer wat beter, maar onrustig. Rare dromen, die ik in tegenstelling tot andere keren soms ook echt nog weet. Maar vooral heel erg moe. Verder ben ik enorm verdrietig. Zo nu en dan enorm boos, maar het verdriet overheerst. Laatst op mijn werk stroomden de tranen over mijn wangen alleen maar omdat ik bedacht dat we een jaar geleden heel gelukkig in Spanje rondliepen. Werken ging afgelopen week erg slecht door al dat verdriet. de week daarvoor iets beter.’

     Hierna kunnen afspraken gemaakt worden rond de kinderen, en de volgende megahobbel dient zich aan: de kinderen zullen de nieuwe vriendin van papa gaan zien als ze bij hem zijn.

 

De vierde EMDR

Het plaatje is dat de vriendin van papa, Jantien, Gracia’s jongste dochtertje in bad doet. De overtuiging is het niet te kunnen verdragen en de spanning is 8. Alle gevoelens van angst voor de kinderen, angst ze kwijt te raken aan Jantien, de wrok, het wantrouwen, de onmacht bij de gedachte de nieuwe situatie niet te kunnen ontwijken, gaan langzaam over in acceptatie en een gevoel van weerbaarheid.

     De verzilvering luidt: ‘De Jantien-sessie heeft overigens zeker effect gehad. Merk dat ik veel beter in staat ben om in ieder geval in te zien dat ik enorm onredelijk kan zijn over Jantien. Maar dat die onredelijkheid ook vaak eerder tegen Sander gericht is dan tegen Jantien. Ik heb Sander wel gevraagd of hij misschien wel zelf Sanne in bad wilde doen..... Geen antwoord.... Kinderen hebben overigens goed gereageerd op Jantien, al merk ik dat ze er wel mee bezig zijn. Jason vertelde dat hij Jantien eerst niet leuk vond, maar daarna wel want ze hield ook van sneeuwballen. De jongens vertelden wel dat Sanne had geknuffeld met Jantien, maar dat zij dat niet hadden gedaan. Hun commentaar naar mij toe was dat ik nu ook maar weer verliefd moest worden zodat ik nog een baby kon krijgen... Verrassend vond ik.’

 

De vijfde EMDR

De financiële afhandeling van de scheiding verloopt uiterst pijnlijk en dit kost Gracia veel energie en geeft haar een machteloos gevoel. In de EMDR is de overtuiging machteloos te zijn en de spanning 9. In de associatieketen komen de angst voor het alleen te moeten doen, de behoefte schoon schip te maken, en geleidelijk het herstel van vertrouwen in eigen kunnen en het kunnen aangeven van grenzen, omhoog.

     De verzilvering: ‘De afstand is toch weer groter geworden. Ik ben toch minder overstuur als er weer rare dingen gebeuren (zoals gister, toen ik er achter kwam dat Sander zonder mij te vragen in mijn huis komt met de reservesleutel van zijn moeder om iets te pakken terwijl ik niet thuis ben). Verder heb ik in een paar weken heel erg hard gewerkt aan het scheidingsvoorstel. Afgelopen zondag heb ik het verstuurd naar Sander. Dat was een erg emotioneel moment. Toch ben ik nu erg blij dat ik het gedaan heb. Het schrijven van het stuk heeft erg geholpen om afstand te nemen. In de eerste versies zaten nog erg veel verbindingen. Ingewikkelde constructies over met name mijn onderneming. De laatste versie is nu een heel erg zakelijk en glashelder stuk. Alle lijntjes, met uitzondering van het ouderschapsplan, zijn tussen ons doorgeknipt. Ook hier heb ik het idee dat dit het beste is wat ik kon maken. De kans dat Sander het helemaal afbrandt is aanwezig, maar ook dan heb ik mijn best gedaan. Verder zijn we tot redelijke overeenstemming gekomen over de boot. Eerlijk verdeeld en we vullen zelfs allebei de proviand aan. Althans zo ging het de afgelopen week.

     Wat misschien wel het grootste effect is, is dat ik voor mijn gevoel iets beter inzicht heb gekregen in wat er gebeurt. Dat ik erg veel verdriet heb bij het versturen van het voorstel vind ik eigenlijk wel logisch. Ook over de botsing bij de verjaardag van zijn vader. Kennelijk kom ik dan teveel op zijn terrein en heeft hij het gevoel dat hij de regie kwijt is. Zo zie je maar, weer een stapje verder.

 

Gracia heeft een nieuwe vriend. Hij (een Spanjaard) en de kinderen kunnen het prima vinden. Gracia is geheel in staat zich te wijden aan haar jongste dochtertje die zo nu heel erg slecht slaapt en erg veel last heeft van verlatingsangst. Het meisje wordt dan helemaal overstuur wakker of gaat soms helemaal niet slapen. Ze mist haar vader en snapt niet waarom hij niet meer bij het gezin woont. ‘Het is hartverscheurend. Ik heb het idee dat als zij lekker rustig in haar bedje ligt, zij begint met denken. Overdag is zij te druk met spelen. Zij heeft het heel erg soms ook overdag; maar dan is het meestal zo dat er een aanleiding is waardoor zij gaat huilen en is zij moeilijker te troosten omdat zij dan Sander mist. Wat ik nu doe op dat soort momenten 's avonds en overdag is haar troosten, vasthouden, eindeloos op schoot met haar zitten, weer uitleggen dat Sander niet meer hier woont en dat dat ook niet meer gaat gebeuren. Ik vertel haar wanneer zij Sander weer ziet, praat met haar over leuke dingen en uiteindelijk neem ik haar maar mee naar mijn eigen bed, waar zij zich helemaal aan mij vastklampt. Het is op dat soort momenten net een bang aapje. Als zij 's avonds in haar bedje ligt en zij hoort de voordeur gaan, is zij ook helemaal bang dat ik weg ben gegaan.

     De andere kant is dat zij het prima doet op school. Een gezellig meisje is, wel erg ondeugend zo nu en dan en ook overdag regelmatig periodes heeft, bv aan tafel dat zij heel erg dicht bij mij wil zijn, tot op het hinderlijke af, maar daar is op zich prima mee om te gaan.’

 

Zesde EMDR: straatje schoon houden

Vijf maanden na een losse beëindiging van de therapie – ze kan altijd weer een beroep doen op de therapeut – komt Gracia zich melden. De afronding van de zakelijke scheiding wil niet lukken. Ze is zeer gespannen en de klachten, spanning van en pijn in het lichaam, zijn terug. Ze is bereid, na een inventariserend gesprek, een zesde EMDR te doen. Het plaatje is het lezen van een mail waarin Sander zijn wantrouwen uit, de spanning is 9. Gracia gaat door haar gevoelens van machteloosheid zo niet gekend en erkend te worden in haar integriteit. Uitgeput vertrekt ze, ervan overtuigd dat – hoezeer ze de EMDR-en ook schuwt – deze haar helpen om haar straatje schoon te houden.

     In de verzilvering formuleert ze het als volgt: ‘Zo na een week inderdaad wel goed om even te kijken. Gaat ie:- gesprek met Sander en de advocaat goed verlopen!! Sander heeft lekker zitten muiten, maar zonder resultaat in de zin van een Gracia die over de rooie gaat. Blijft pijnlijk dat ie niet eens gedag zegt als ik met mijn auto op 2 cm afstand langs rijd. Maar goed, zo is het nu eenmaal. Was vorige week woensdagavond zelfs helemaal vrolijk! Pijn in mijn arm ook verminderd! Nu wel weer terug, maar daar wordt aan gewerkt. De verbinding tussen lichaam en geest is in ieder geval wel weer heel erg duidelijk geweest. Afgelopen keer bij de massage vond ze het duidelijk losser! Ik ben wel heel erg moe, heb soms het idee dat ik geen stap meer kan verzetten. Slaap wel goed en die moeheid is een teken voor mij om het zo nu en dan even wat rustiger aan te doen. Eigenlijk voelt alles gewoon beter, heb het idee dat ik de boel weer wat beter aankan. De aandacht weer wat meer bij mij is in plaats van bij Thomas. Afgelopen weekend heerlijk weekendje Amsterdam gehad en dat helpt ook enorm!’

 

Discussie

Op grond van recente onderzoeken over trauma en de werking van EMDR, kunnen een aantal zaken vaststellen.

* EMDR werkt bij de behandeling van tal van klachten (Greenwald, 2005; Struik, 2010; Wesselman, 2007; Shapiro e.a., 2007). Wesselman was een van de eerste therapeuten die in Nederland de behandeling met EMDR inbedde in een systeemcontext, Aelen (2008a) ontwikkelde middels het gebruik van genogrammen en EMDR een nieuwe techniek om binnen systemen trauma te verwerken. In de Verenigde Staten redigeerden Shapiro en anderen (2007) een handboek waarin EMDR in systeemverband wordt ingezet.

* Dat er een statistisch verband is tussen de scheiding van ouders en het functioneren van kinderen is afdoende gedocumenteerd. Ook dat hierbij de leeftijd van de kinderen, de ernst van de conflicten tussen ouders, de situatie in de samengestelde gezinnen en de mate van stress een grote rol spelen. Struik (2010) stelt dat kinderen een hechtingsfiguur nodig hebben die een kalm brein heeft om hun eigen chaotische brein ‘te organiseren’. EMDR kan daar aan bijdragen als stressreductiemethode en door kerncognities te veranderen (Aelen, 2008b)

* Ook ouders lijden bij scheiding verliezen, zowel materieel als immaterieel. Afgezien van een partner verliezen zij vaak een deel van hun sociale omgeving, wat bij velen aanzienlijke psychische schade veroorzaakt (Lange, 2006). Men moet rekenen op een periode die kan variëren van enkele maanden tot enkele jaren, waarin bij ten minste een van de twee partners een combinatie heerst van gevoelens van eenzaamheid, depressie en rancune (Hetherington & Kelly, 2002).

* De klinische ervaring van collega’s en mijzelf toont dat het gebruik van EMDR goede resultaten heeft bij ouders met een grotere stressgevoeligheid die hun beschikbaarheid voor de kinderen in gevaar brengt en bij ouders die een bij-zonder pijnlijke scheiding doormaken die hun incasseringsvermogen overstijgt en hen als ouder langer durend uit balans brengt.

* Gracia blijkt in staat om, ondanks de pijnlijkheid van de scheiding, door de consequente verwerking van recente schokkende gebeurtenissen via EMDR, haar kinderen met een kalm brein te helpen hun angsten en verdriet, hun chaos te ordenen.

* Verder wetenschappelijk onderzoek naar de effecten van EMDR bij echt-scheiding moet gaan plaatsvinden.

‘Voor mij zijn de EMDR-sessies zeer waardevol geweest. De enorme spanningen en emoties waar ik mee te maken heb (gehad) de afgelopen periode waren na de EMDR-behandeling beter te hanteren. Het was mogelijk om iets verder weg te komen staan en van een afstandje naar de situatie te kijken. Ik heb soms ook wel kunnen lachen om de situatie (vlak na de EMDR). De druk gaat even van de ketel door de EMDR. Dat voelt prettig en geeft ruimte. Aan de andere kant heb ik ook ervaren dat de EMDR de verwerking zo snel laat gebeuren, met name in de eerste sessies, dat het gevoelsmatig zelfs wat te snel ging. Je wordt ‘gedwongen’ afscheid te nemen van de oude situatie, terwijl het nog maar zo kort geleden is en je eigenlijk nog geen afscheid wilt nemen.

     Naar mijn idee is een scheiding een gebeurtenis die vooral tijd nodig heeft waarin je leert om met de nieuwe situatie om te gaan. Afscheid nemen van de oude situatie. Op zoek naar een nieuwe toekomst. EMDR kan daarin een goede functie hebben om de diepe emoties die hiermee gepaard gaan beter en sneller te verwerken. De druk wegnemen zodat je in het dagelijkse leven beter kan blijven functioneren en voldoende energie houdt om de kinderen te helpen en het gezin te laten functioneren. Ik denk echter niet dat het de lengte van het hele verwerkingsproces verkort. De hele organisatie rond de scheiding kost tijd, de ex-partner heeft ook tijd nodig voor de verwerking, je moet je weer gaan voegen in je nieuwe leven, wennen aan de nieuwe situatie. Met andere woorden, de situatie blijft nog lange tijd instabiel met alle emoties van dien. De druk gaat er af door de EMDR, maar bouwt zich ook weer op door de situatie waarin je leeft. Herhaling van de EMDR is belangrijk totdat de situatie weer zodanig is dat je op eigen benen kan staan.’

Samenvatting

Het gebruik van EMDR bij de individuele verwerking van echtscheiding is raadzaam in twee gevallen: als door grotere stressgevoeligheid de beschikbaarheid van een ouder voor de kinderen in gevaar komt, en als een ouder een bijzonder pijnlijke scheiding doormaakt die haar incasseringsvermogen overstijgt en haar als ouder langer durend uit balans brengt.

 

Literatuur

Aelen, F.N.B. (2008a). Cognitieve systeemtherapie en EMDR. In E. ten Broeke, E. de Jongh & H.J. Oppenheim (red.), Praktijkboek EMDR. (pp. 409-428.) Amsterdam: Harcourt.

Aelen, F.N.B. (2008b). De kracht van het genogram. Kinder- & Jeugdpsychotherapie, 35, 4, 46-55.

Boszormeny-Nagy, I., & Spark, G.M. (1984). Invisible loyalties. New York: Brunner/Mazel.

Engelhard, I.M., & Hout, M. van den (2010a). Oogbewegingen en ‘flashforwards’. De Psycholoog, 11, 10-19.

Engelhard, I.M., Hout, M. van den, Lommen, M.J.J., & Sijbrandij, M. (2010b). Neuroticisme gaat vaak hand in hand met selectieve informatieverwerking. De Psycholoog, 10, 10-16.

Greenwald, R. (2005). Child trauma handbook: a guide for helping trauma-exposed children and adolescents. Binghampton/New York: The Haworth Press.

Hetherington, E.M., & Kelly, J. (2002). For better or worse; divorce reconsidered. New York: Norton.

Lange, A. (2006). Gedragsverandering in gezinnen, cognitieve gedrags-en systeemtherapie. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Mooren, T., & Stöfsel, M. (2011). Complex trauma, hoe te behandelen? GZ-psychologie, 1, 18-26.

Shapiro, F., Kaslow, F.W., & Maxfield. I. (2007). Handbook of EMDR and Family Therapy Processes. Oxford: John Wiley & Sons.

Spruijt, E., & Kormos, E. (2010). Handboek scheiden en de kinderen. Voor de beroepskracht die met scheidingskinderen te maken heeft. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Struik, A. (2010). Slapende honden wakker maken? Een stabilisatiemethode voor chronisch getraumatiseerde kinderen. Amsterdam: Pearson.

Vos, C., Ven, J. van der, & Donders, S. (2008). Scheiden, met je ex toch samen goede ouders. Houten: Spectrum.

Wesselmann, D. (2007). Treating attachment issues through EMDR and a family systems approach. In F. Shapiro e.a., Handbook of EMDR and Family Therapy Processes (pp. 113-131). Oxford: John Wiley & Sons.